از میان شش کتابخانه بزرگ ایران که نسخ خطی دارند یعنی کتابخانه و موزه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی و کتابخانه و موزه ملک، دو کتابخانه به نام افراد هستند و نه مؤسسات.
آیت‌الله مرعشی نجفی و حاج حسین ملک، هرکدام به دلیلی علاقمند به کتاب‌های خطی شدند و پرداختن به این علاقه را وظیفه خود دانستند، که منجر به تشکیل این دو کتابخانه ارزشمند شد. هر دو _هرچند با روشی متفاوت_ اما به حفظ آثار و نسخه‌های خطی فرهنگ ایران و اسلام پرداختند و گنجینه‌ای برای نسل‌های بعد حفظ کردند. در این یادداشت به معرفی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی خواهیم پرداخت:
مرجعی که مستطیع نشد
آیت الله العظمی ابوالمعالی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، در سال ۱۳۱۵ هجری قمری (معادل ۱۲۷۶ هجری شمسی) در میان خانواده‌ای اهل علم از سادات آذربایجان در نجف اشرف به دنیا آمد. او از محضر آیات عظام شیخ عبدالکریم حائری، آقا ضیا الدین عراقی، سید حسن صدر، میرزا ابوالحسن مشکینی، محمد جواد بلاغی، میرزا مهدی آشتیانی، سید هبة الدین شهرستانی، میرزا عبدالله مامقانی و … بهره‌مند بود؛ همچنین در اخلاق و عرفان از محضر آقا سیدعلی قاضی تبریزی، سید احمد کربلایی و میرزا جواد ملکی تبریزی استفاده کرد و در سن ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد رسید.
از همان وقت که در حوزه علمیه نجف به تحصیل اشتغال داشت، ایده اولیه این کتابخانه شکل گرفت. روزی برای خرید یک نسخه خطی با نماینده کنسول انگلستان در عراق درگیر شد و یک شب در زندان ماند، انگیزه وی جمع‌آوری نسخ ارزشمند خطی و جلوگیری از خروج این آثار از ممالک اسلامی بود. او با تلاش زیاد _به جا آوردن نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه، کم کردن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی و پس از فراغت از درس به جمع‌آوری نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی نایاب می‌پرداخت.
آیت الله مرعشی نجفی در سال ۱۳۴۲ هجری قمری به ایران مهاجرت کرد و در قم ساکن شد، مجموعه کتاب‌های فراهم کرده‌اش را هم به ایران آورد و در منزل شخصی خود نگهداری می‌کرد؛ همزمان به جمع‌آوری دیگر نسخه‌های نفیس هم مشغول بود. در همان دوران استادان دانشگاه به قم می‌آمدند و از نسخه‌های نفیس موجود در منزل وی که در هیچ کتابخانه‌ای یافت نمی‌شد بهره می‌گرفتند، به عنوان مثال آقا بزرگ تهرانی در تألیف کتاب الذریعه از کتابخانه او بهره بسیار برده و در جای‌جای این اثر از کتابخانه آیت الله مرعشی یاد می‌کند.
او در سال ۱۳۸۵هجری قمری/۱۹۶۵ میلادی مدرسه مرعشیه را تأسیس کرد و در دو اتاق آن کتابخانه کوچکی دایر کرد. آن‌گاه در سوم شعبان همان سال (۱۳۴۴ هجری شمسی) مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی و بخشی از نسخه‌های خطی را به طبقه سوم مدرسه منتقل کرد که با حضور علما و مدرسان حوزه علمیه قم گشایش یافت.
چهار سال بعد، زمینی به مساحت هزار مترمربع، روبه‌روی مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت خریداری شد و در سال ۱۳۹۰ هجری قمری (۱۳۴۹ هجری شمسی) کلنگ بنای کتابخانه‌ای بزرگ بر زمین زده شد. چهار سال بعد در شهریور سال ۱۳۵۳ هجری شمسی مصادف با نیمه شعبان ۱۳۹۴ هجری قمری، این کتابخانه با نام کتابخانه عمومی آیت الله العظمی مرعشی نجفی با بیش از شانزده هزار جلد کتاب خطی و چاپی گشایش یافت. پنج سال بعد هم _در سال ۱۳۵۸ هجری شمسی_ پانصد مترمربع دیگر از زمین‌های سمت غربی کتابخانه خریداری و به آن ضمیمه شد. به این ترتیب، مجموع زیربنای کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر ۴۵۰۰ مترمربع گردید.
با حکم امام خمینی (ره) و شش روز مانده به نوروز ۱۳۶۸ هجری شمسی، دولت وقت موظف شد که کتابخانه را گسترش دهد. در پی این حکم، ساختمان قدیمی شرکت بیمه ایران از سوی دولت وقت به کتابخانه اهدا شد، تولیت کتابخانه نیز تعدادی از خانه‌های پیرامون کتابخانه را خریداری کرد. در مجموع غیر از ساختمان قدیمی کتابخانه، زمین فراهم شده بیشتر از ۲۴۰۰ متر شد. سپس بررسی و مطالعات لازم برای آماده‌سازی نقشه‌های اجرایی ساختمان جدید آغاز گشت. برای این کار، کارشناسان ایرانی با سفر به کشورهای مختلف جهان، از ساختمان کتابخانه‌های مهم آنها بازدید کردند و پس از بررسی، نهایی طرح و نقشه‌ای آماده شد و در ۲۰ ذی‌الحجه سال ۱۴۱۰ هجری قمری (مطابق ۲۲ تیر ۱۳۶۹ هجری شمسی) با گزارش مشروح تولیت کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، نخستین کلنگ ساختمان جدید را به زمین زده شد.
بخش‌های مختلف کتابخانه
این کتابخانه عظیم بخش‌های مختلفی دارد، این بخش‌ها زیرمجموعه حوزه ریاست هستند:
*امور موقوفات وابسته به کتابخانه: تعدادی ساختمان مسکونی و تجاری در قم تهران و اصفهان سال‌ها قبل از سوی افراد نیکوکار وقف این کتابخانه گردیده است.
*روابط عمومی و امور بین الملل: مسئولیت هماهنگی و برنامه ریزی میهمانان و بازدیدکنندگان داخلی و خارجی و نیز تهیه و تنظیم اخبار کتابخانه و ارائه آن به رسانه‌های گروهی برای آگاهی عموم و سایر مسئولیت‌ها را بر عهده دارد.
*تشریفات و استقبال: وظیفه استقبال از میهمانان و بازدید کنندگان داخلی و خارجی بر عهده بخش تشریفات و استقبال است.
*دبیرخانه: مسئولیت کلیه مکاتبات، کتابخانه اعم از داخلی و خارجی برعهده این واحد است.
*واحد خواهران: واحد خواهران به منظور دستیابی خواهران پژوهشگر به منابع علمی و ذخایر موجود کتابخانه تشکیل شده است.
* مراسلات: نشانی و مشخصات افراد و مراکزی که از سوی کتابخانه برای آنها کتاب ارسال می‌گردد به وسیله بخش مراسلات از دبیرخانه دریافت می‌شود.
بخش بزرگ بعدی این کتابخانه بخش مرکز خدمات همگانی است که پاسخگوی مراجعان اعم از عادی و متخصص و پژوهشگران است و به بخش‌های زیر تقسیم می‌شود:
*تالار بزرگ ابن سینا: این تالار برای استفاده عموم است و ۲۲۰۰ مترمربع مساحت دارد.
*تالار ویژه کتب حوزوی: در این تالار طلاب حوزه علمیه بدون کارت عضویت و با ارائه هرگونه کارت شناسایی دیگر می‌توانند از کتاب‌های موجود در آن استفاده نمایند.
*تالار خواجه نصیرالدین طوسی: این تالار با ظرفیت دویست صندلی به برگزاری همایش‌ها و اجتماعات گوناگون به ویژه همایش‌های تخصصی کتابداری کتاب پژوهی کتاب شناسی و نسخه شناسی اختصاص یافته است.
*تالار شیخ مفید: این تالار ویژه نشست‌ها و کنفرانس‌های مختلفی است که کتابخانه برگزار می‌نماید.
*فروشگاه کتاب: در این فروشگاه نشریات کتابخانه و سایر نشریات و کتب مؤسسه‌های گوناگون برای فروش به متقاضیان عرضه می‌شود.
مهمترین بخش گنجینه این کتابخانه را می‌توان بخش منابع ویژه آن دانست. آثار خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در این بخش است و شامل قسمت‌های زیر می‌شود:
گنجینه نسخه‌های خطی
گنجینه نسخه‌های عکسی (تصویری)
گنجینه میکروفیلم و میکروفیش
گنجینه اسناد مکتوب
نمایشگاه دائمی نمونه‌هایی از نسخه‌های نفیس خطی کتابخانه
گنجینه آثار علمی مکتوب و غیر مکتوب بنیانگذار کتابخانه
گنجینه نسخه‌های چاپی بسیار کهن
گنجینه نسخه‌های چاپ سنگی نادر و کمیاب
گنجینه مرکزی کتاب‌های چاپی فارسی، عربی، ترکی، اردو و غیر لاتین
گنجینه روزنامه‌ها و مجلات ادواری
گنجینه کتاب‌های مرجع و قفسه باز
گنجینه فهارس نسخه‌های خطی اسلامی کتابخانه‌های جهان
گنجینه کتاب‌های چاپی و مجلات و روزنامه‌های لاتین
آرشیو کتب ممنوعه
گنجینه اطلس‌ها و نقشه‌های جغرافیایی
گنجینه کتاب‌های چاپی مکرر
تالار بزرگ شیخ طوسی
بخش ویژه پژوهشگران نسخه‌های خطی و اسناد مکتوب
مرکز قم‌شناسی
بخش تبارشناسی
بخش فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی کتابخانه
بخش بررسی و تنظیم و انتشار آثار علمی مؤسس کتابخانه
بخش تصحیح و تحقیق و پژوهش نسخه‌های خطی اسلامی
در حال حاضر تعداد نسخه‌های خطی کتابخانه سی و یک هزار عنوان، مشتمل بر بیش از ۶۰۰۰۰ مجلد است، که ۶۵ درصد آن به عربی و بقیه به فارسی، و مقدار کمی به ترکی، اردو، تاتاری، حبشی، پهلوی و لاتین است. تعداد این نسخه‌های خطی غالباً ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ نسخه خطی نفیس گزینش شده خریداری و یا اهدایی به این گنجینه افزوده می‌شود. این نسخه‌ها در موضوعات مختلفی است؛ از جمله فقه و اصول کلام و عقاید، منطق و فلسفه عرفان و تصوف حدیث، تفسیر و علوم، قرآن، ادبیات، اخلاق طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب علوم غریبه و، اعداد، فیزیک شیمی ریاضی، جغرافی هیئت و نجوم، طب و موسیقی است.
در میان این نسخه‌های منحصر به فرد بسیاری به خطوط مؤلفان مشهور اسلامی و یا با اجازات آنان مزین است؛ کهن‌ترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه در حال حاضر بخشی از قرآن کریم به خط کوفی از اواخر سده دوم و سوم هجری است؛ و نیز قدیمی ترین نسخه‌های تاریخ دار دو جز از قرآن کریم به خط کوفی علی بن هلال مشهور به ابن بوّاب است که در بغداد به سال ۳۹۲ هجری قمری (معادل ۱۰۰۲ میلادی) کتابت شده است. دو جلد تفسیر تبیان شیخ طوسی مورخ ۴۵۵ هجری قمری و نهج البلاغه شریف رضی به تاریخ سال ۴۶۹ هجری قمری _اصلی ترین و کهن‌ترین نسخه‌های موجود در جهان_ در این کتابخانه نگهداری می‌شوند.
همچنین این کتابخانه گنجینه‌ای از نسخه‌های عکسی و تصویری، مشتمل بر بیش از چهار هزار مجلّد که از نسخه که از نسخه‌های خطی نفیس موجود در کتابخانه های خارجی و کمی از کتابخانه‌های داخلی تهیه شده است دارد؛ و یک گنجینه میکروفیلم و میکروفیش است، شامل میکروفیلم هایی تهیه شده از بیش از چهار هزار نسخه خطی نفیس موجود در کتابخانه‌های بزرگ خارجی و داخلی است، مجموعه میکروفیش‌های فهرست کتب چاپ شده در جهان به زبان‌های مختلف وجود دارد که فهرست نخستین کتاب‌های چاپ شده تا پایان سال ۱۹۹۵ م را شامل می‌شود و بالغ بر پنجاه میلیون عنوان کتاب به زبان‌های مختلف جهان است.
آیت‌الله مرعشی نجفی، کتابخانه‌ای را تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می‌رود. او هیچ گاه برای سفر حج خود را مستطیع ندانست و برای بسط و گسترش علوم اهل بیت (ع) مدرسه‌های مرعشیه، شهابیه، مهدیه و مؤمنیه را تأسیس کرد. مهمترین تألیفات وی، تعلیقات مبسوط بر احقاق الحق شهید قاضی نور الله شوشتری، مشجرات آل الرسول (ص)، طبقات النسابین و حاشیه بر عمدة الطالب هستند. او برای نوشتن برخی کتاب‌های خود به کشورهای مختلفی سفر کرد و با دانشمندان ادیان مختلف به گفتگو نشست. از ده‌ها نفر از دانشمندان بزرگ فِرَق اسلامی اجازه گرفت و خود به صدها نفر دیگر اجازه داد. آیت الله العظمی مرعشی در سال ۱۴۱۱ هجری قمری (۱۳۶۹ هجری شمسی) از دنیا رفت و به وصیت خود، در ورودی کتابخانه‌اش به خاک سپرده شد.
از سال ۱۳۴۵ هجری شمسی تولیت و ریاست کتابخانه به عهده سید محمود مرعشی، فرزند ارشد و وصی بنیانگذار کتابخانه گذاشته شده است که تا کنون نیز ادامه دارد.